Bay bằng dầu cũ: Nhiên liệu xanh bị nghi ngờ gian lận

Một sáng thứ Bảy tháng 5/2025 tại thành phố Malacca, các tình nguyện viên áo xanh vội vã ra đón khi bà Adibah Rahim và chồng tới quảng trường trung tâm.

Họ nhanh chóng mở thùng xe, cân và ghi nhận lượng dầu ăn thải – thứ được ví như “vàng lỏng” trong các kế hoạch mở rộng sản xuất SAF tại Châu Âu và Châu Á.

Bà Rahim, một người nội trợ, đã nói với The Straits Times rằng đây là lần đầu bà bán dầu ăn đã qua sử dụng, thu gom trong vòng 5-6 tháng. Sau buổi giao dịch, bà mang về 90 ringgit (S$27) – một khoản tiền đáng quý đối với ngân sách gia đình. Giá thu mua dầu ăn thải tại điểm thu gom là 3 RM/lít.

Ông Michael Andrew – quản lý bán hàng của Evergreen Oil & Feed, đơn vị điều hành điểm thu gom tại Malacca – cho biết họ thu gom dầu từ khoảng 200 người dân.

Evergreen còn tổ chức các đợt thu gom tương tự ở các địa phương khác tại Malaysia và là nhà cung ứng dầu ăn thải cho nhiều hãng sản xuất SAF hàng đầu Châu Âu như Repsol (Tây Ban Nha), Shell (Anh) và Neste (Phần Lan) – đơn vị vận hành nhà máy SAF ở châu Âu và Singapore.

Niềm hy vọng xanh… nhưng chuỗi cung ứng mờ ám

Ngành hàng không và nhiều chính phủ, bao gồm Singapore, đang kỳ vọng vào SAF để cắt giảm khí thải gây hiệu ứng nhà kính – vốn dự báo sẽ tăng theo nhu cầu bay.

Các nhà cung cấp nhiên liệu toàn cầu đang cạnh tranh để thu gom nguyên liệu nhằm đáp ứng các yêu cầu pha trộn SAF theo luật mới của EU và nhu cầu ngày càng tăng ở các khu vực khác.

SAF sản xuất từ phế thải như dầu ăn đã qua sử dụng – thay vì đậu nành hay dầu cọ – có thể giảm tới 80% lượng khí thải so với nhiên liệu phản lực truyền thống. Hơn nữa, tái chế dầu ăn thải còn giúp tránh việc sử dụng đất nông nghiệp hoặc phá rừng để sản xuất nhiên liệu sinh học.

Tuy nhiên, phía sau vẻ ngoài thân thiện với môi trường, một cuộc điều tra kéo dài nhiều tháng đã vạch trần chuỗi cung ứng thiếu minh bạch, khiến các nhà cung cấp và khách hàng hàng không đối mặt với nguy cơ gian lận nghiêm trọng – từ đó làm dấy lên hoài nghi về hiệu quả thực sự của SAF đối với khí hậu.

Một trong những lo ngại chính là: dầu cọ nguyên chất hoặc mới chỉ sử dụng rất ít – vốn không được EU chấp nhận vì liên quan đến nạn phá rừng – đang bị tráo đổi và gắn nhãn là dầu ăn thải, rồi bán cho các công ty nhiên liệu, theo lời chuyên gia và người trong ngành.

Cuộc điều tra tập trung vào quá trình trao đổi dầu ăn thải giữa Malaysia – nước xuất khẩu dầu cọ lớn thứ hai thế giới – và Tây Ban Nha, thị trường hàng không lớn nhất EU, nơi tập đoàn năng lượng Repsol dẫn đầu trong sản xuất SAF.

Repsol và câu chuyện “chiên tại Tây Ban Nha”?

Tại Diễn đàn Kinh tế Thế giới ở Davos hồi tháng 1, Giám đốc điều hành Repsol – ông Josu Jon Imaz đã giới thiệu nhà máy nhiên liệu tái tạo trị giá 250 triệu euro của hãng ở Cartagena như một ví dụ cho chuyển đổi xanh công bằng của châu Âu.

Từ đầu năm 2024, nhà máy bắt đầu sản xuất quy mô lớn diesel sinh học và SAF – chủ yếu từ dầu ăn thải. Ông Imaz nhấn mạnh rằng nguyên liệu đến từ nông thôn Tây Ban Nha, trái ngược với xe điện nhập khẩu từ Trung Quốc.

Trong một video quảng bá, đầu bếp nổi tiếng Tây Ban Nha Susi Diaz chia sẻ cùng các đầu bếp trẻ tại nhà hàng của bà, trong lúc dầu ô-liu được rót vào bình thép với lời thoại: “dầu chiên thừa sẽ được gửi đến nhà máy tái chế của Repsol”.

Công ty cũng đang khuyến khích người dân Tây Ban Nha mang dầu ăn thải đến các trạm xăng để thu gom – trong bối cảnh chỉ 5% lượng dầu ăn thải từ hộ gia đình được thu gom.

Tuy nhiên, phần lớn UCO của Repsol không đến từ Tây Ban Nha.

Năm 2024, hơn 126.000 tấn dầu ăn thải từ châu Á – tương đương 50 bể bơi Olympic – được chuyển đến vùng Murcia, nơi nhà máy SAF của Repsol hoạt động. Gần 2/3 số đó đến từ Malaysia, nơi xuất khẩu UCO tăng gấp 10 lần trong năm Repsol khởi động nhà máy Cartagena.

Repsol được ghi nhận đã mua ít nhất 53.000 tấn dầu ăn thải từ 5 công ty Malaysia, trong đó có Evergreen Oil & Feed, tương đương 18% nhu cầu dầu ăn thải hàng năm của nhà máy Cartagena, theo dữ liệu hải quan do Data Desk cung cấp.

Không có gian lận bị phát hiện – nhưng rủi ro là có thật

Hiện không có sự cố gian lận nào bị phát hiện trong chuỗi cung ứng của Repsol. Tất cả lô hàng đáp ứng quy định chứng nhận xanh của EU.

Tuy nhiên, Repsol thừa nhận hãng nhập khẩu nguyên liệu từ hơn 20 quốc gia, và từ chối tiết lộ chi tiết vì lý do cạnh tranh.

Giới chuyên gia cảnh báo: sự phụ thuộc lớn vào nguồn cung từ Malaysia – nơi dầu cọ dễ bị tráo làm UCO – khiến Repsol đối mặt với rủi ro gian lận và tác động đến độ tin cậy chung của SAF.

Repsol khẳng định có hệ thống giám sát nhà cung cấp nghiêm ngặt và quy trình tuân thủ “rất mạnh”, sẵn sàng loại bỏ các nhà cung cấp có dấu hiệu gian lận. Họ tuyên bố: “Mọi hành vi gian lận đều làm méo mó thị trường và phá vỡ lòng tin vào hệ thống. Cần đấu tranh bằng mọi biện pháp pháp lý có thể.”

Cuộc đua cắt giảm khí thải hàng không

Các nhà máy sản xuất nhiên liệu hàng không bền vững tại châu Âu đang tăng tốc nhằm đáp ứng chỉ tiêu mới của EU. Từ năm 2025, nhiên liệu cung cấp tại sân bay ở châu Âu phải chứa ít nhất 2% SAF, và mục tiêu sẽ tăng lên 70% vào năm 2050.

Để đạt mục tiêu 2025, cần khoảng 1 triệu tấn SAF, và con số đó sẽ tăng lên 2,7 triệu tấn/năm vào 2030 (ứng với tỷ lệ 6%).

Theo Hiệp hội Vận tải Hàng không Quốc tế (IATA), SAF dự kiến đóng góp tới 65% lượng cắt giảm khí thải của toàn ngành vào năm 2050 – thời điểm ngành cam kết đạt phát thải ròng bằng 0.

Trong năm 2023, hàng không quốc tế chiếm khoảng 2,5% lượng khí thải carbon năng lượng toàn cầu, và tỷ trọng này sẽ còn tăng do các ngành khác dễ khử carbon hơn.

Một lý do SAF hấp dẫn là vì đây là nhiên liệu “thay thế trực tiếp” - không cần hạ tầng mới tại sân bay. Hiện công nghệ cho phép pha trộn tới 50% SAF với nhiên liệu phản lực hóa thạch.

Ông Imaz từng nói với giới phân tích tài chính đầu 2024 rằng các biện pháp khác – như hạn chế bay chặng ngắn – chỉ như “muối bỏ bể” so với tiềm năng giảm phát thải của SAF.

Nhà máy Repsol cần 300.000 tấn dầu ăn thải để sản xuất 250.000 tấn nhiên liệu tái tạo, bao gồm SAF và dầu thực vật hydro hóa.

Sự thật phía sau: Dữ liệu xuất khẩu “lố bịch”

Điều tra cho thấy: khi các thương nhân châu Á vận chuyển dầu ăn thải ra nước ngoài, việc đảm bảo tính bền vững thực sự là gần như không thể, dù hệ thống chứng nhận đã có. Nhiều chứng nhận vẫn dựa trên khai báo đầu nguồn.

Một nguồn tin giấu tên từ công ty cung cấp dầu ăn thải hàng đầu Malaysia nói với The Straits Times rằng nghi ngờ nhiều nhà hàng và đơn vị thu gom cố ý gian lận, dùng dầu chưa qua sử dụng, nhưng rất khó chứng minh.

Tại Malaysia, nơi dầu cọ nguyên chất rẻ hơn dầu ăn thải, động cơ gian lận rất rõ: dầu ăn được trợ giá chỉ khoảng RM2,50/kg, trong khi UCO có thể được bán tới RM4,50/kg.

Và thế là “vàng lỏng” – biểu tượng cho bay xanh – đang có nguy cơ bị pha tạp.