Gửi bình luận
Chuyên cơ của Tổng thống Nga Vladimir Putin nhiều khả năng phải bay vòng xa, tránh không phận châu Âu, để đến Budapest dự hội nghị thượng đỉnh với Tổng thống Mỹ Donald Trump.
Ngày 17/10, Liên minh châu Âu (EU) xác nhận đang xem xét khả năng cấp phép đặc biệt cho chuyên cơ của Tổng thống Nga Vladimir Putin bay qua không phận châu Âu, nếu ông tham dự hội nghị thượng đỉnh Mỹ - Nga dự kiến tổ chức tại Budapest (Hungary).
Vấn đề tưởng chừng chỉ là thủ tục kỹ thuật hàng không lại nhanh chóng trở thành phép thử pháp lý và chính trị chưa từng có, đặt EU trước bài toán giữa luật pháp, an ninh hàng không và lợi ích địa chính trị trong bối cảnh chiến sự Ukraine vẫn chưa có dấu hiệu hạ nhiệt.
Từ sau tháng 2/2022, khi xung đột Nga - Ukraine bùng nổ, EU đã áp đặt lệnh cấm toàn diện đối với mọi máy bay mang quốc tịch Nga, bao gồm cả máy bay dân sự, thương mại và chuyên cơ chính phủ, bay qua hoặc hạ cánh tại lãnh thổ 27 nước thành viên.
Đây được xem là một trong những biện pháp trừng phạt mạnh mẽ nhất của Brussels, nhằm cô lập Moscow không chỉ về mặt tài chính - thương mại mà còn trên cả “mặt trận không phận”, vốn là biểu tượng của chủ quyền và an ninh quốc gia.
Theo Ủy ban châu Âu, mục tiêu của lệnh cấm là “bảo vệ an ninh của Liên minh, đồng thời ngăn Nga lợi dụng không phận châu Âu cho các hoạt động quân sự hoặc tuyên truyền chính trị”. Từ đó đến nay, hàng nghìn chuyến bay thương mại, vận tải và chính phủ của Nga đã phải đổi hướng, khiến các tuyến hàng không từ Moscow tới Nam Âu và Bắc Phi trở nên phức tạp, tốn kém hơn gấp nhiều lần.
Điều đáng chú ý là chưa từng có tiền lệ nào về việc EU cấp phép cho một chuyến bay chính phủ Nga kể từ khi lệnh cấm có hiệu lực.
Theo quy định hiện hành, chỉ Ủy ban châu Âu hoặc từng quốc gia thành viên mới có thể cấp quyền miễn trừ “vì lý do nhân đạo, ngoại giao hoặc phù hợp với lợi ích của Liên minh”.
Điều đó đồng nghĩa, để chuyên cơ của Tổng thống Putin đến được Budapest, ít nhất một quốc gia EU phải chính thức cấp phép cho máy bay Nga bay qua không phận của mình, hình thành một “hành lang ngoại giao tạm thời” giữa Nga và Hungary. Dù ông Putin không nằm trong danh sách cấm đi lại cá nhân, nhưng bất kỳ chuyến bay nào của Nga vẫn bị ràng buộc bởi cơ chế trừng phạt hàng không — một trong những công cụ kiểm soát mềm nhưng hiệu quả nhất của EU kể từ sau Chiến tranh Lạnh.
Theo Viện Nghiên cứu Chính sách châu Âu (CEPS), lệnh cấm bay được quy định trong Nghị định số 833/2014 (sửa đổi năm 2022) – khung pháp lý nền tảng cho các biện pháp hạn chế của EU đối với Nga. Điều 3d của văn bản này nêu rõ: “Không một máy bay nào mang quốc tịch Nga được phép cất cánh, hạ cánh hoặc bay qua lãnh thổ Liên minh, trừ khi được cấp phép đặc biệt vì lý do nhân đạo, ngoại giao hoặc phù hợp với lợi ích của Liên minh.”
Trên thực tế, EU từng áp dụng ngoại lệ này trong một số trường hợp mang tính nhân đạo hoặc kỹ thuật thuần túy, chẳng hạn như chuyến bay chở Bộ trưởng Ngoại giao Iran đến Vienna năm 2018 hay các chuyến vận chuyển vật tư y tế trong đại dịch. Tuy nhiên, việc cấp phép cho chuyên cơ nguyên thủ Nga, người đang bị Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) ra lệnh bắt giữ là một vấn đề hoàn toàn khác. Nó chạm đến ranh giới giữa pháp lý quốc tế và cân bằng chính trị nội khối, vốn đang rất mong manh.
Một quan chức ngoại giao giấu tên của EU nói với Politico Europe: “Đây không còn là câu chuyện về đường bay, mà là về đường lối. Nếu EU cấp phép, chúng tôi gửi tín hiệu rằng đối thoại được ưu tiên hơn trừng phạt. Nếu từ chối, chúng tôi cho thấy luật lệ quan trọng hơn chính trị.”
Đáng chú ý, Hungary - nước chủ nhà của hội nghị đã rút khỏi ICC đầu năm 2025, qua đó không còn nghĩa vụ thực thi lệnh bắt giữ ông Putin. Điều này mở ra một “khe cửa pháp lý” giúp Thủ tướng Viktor Orbán có thể mời Tổng thống Nga mà không vi phạm bất kỳ cam kết quốc tế nào.
Theo các nguồn tin của Euractiv và Deutsche Welle, nếu Tổng thống Putin thực sự đến Budapest, EU sẽ phải kích hoạt một cơ chế “miễn trừ song phương”, trong đó một hoặc vài quốc gia thành viên cho phép máy bay Nga bay qua không phận của mình trên cơ sở từng trường hợp cụ thể. Vấn đề này sẽ phải được thảo luận ở cấp Hội đồng châu Âu, nơi mọi quyết định liên quan đến trừng phạt Nga đều cần đồng thuận tuyệt đối.
Tuyến bay hợp lý nhất có thể là Moscow - Biển Đen - Thổ Nhĩ Kỳ - Serbia - Hungary, tránh hoàn toàn không phận EU. Tuy nhiên, tuyến này kéo dài hơn 3.000 km, đi qua vùng Biển Đen đang có nhiều hoạt động quân sự của NATO và Nga, tiềm ẩn rủi ro an ninh đáng kể.
Một kịch bản khác là thiết lập “hành lang châu Âu giới hạn”, nếu một số quốc gia như: Áo, Slovakia hoặc Romania chấp thuận cho phép máy bay Nga đi qua phần nhỏ không phận, dưới sự giám sát chặt chẽ của Eurocontrol - cơ quan điều phối không lưu châu Âu.
Theo chuyên gia hàng không Pierre Jeannin, Trung tâm An ninh Hàng không Paris thì: “Không phận châu Âu hiện nay được xem như không gian chính trị nhiều hơn là không gian bay. Mọi quyết định liên quan đến Nga đều mang tính biểu tượng – nó thể hiện liệu châu Âu muốn mở cánh cửa đối thoại, hay tiếp tục dựng hàng rào cô lập.”
Trong lịch sử, việc cấp phép bay đặc biệt từng xảy ra, nhưng chưa bao giờ trong bối cảnh đối đầu căng thẳng như hiện nay. Năm 1999, Liên Hợp quốc (LHQ) từng cho phép chuyến bay của Tổng thống Nam Tư Slobodan Milošević qua không phận châu Âu để dự hòa đàm tại Paris, Pháp dù ông đang bị truy tố tội ác chiến tranh.
Khi đó, lệnh trừng phạt được ban hành bởi Hội đồng Bảo an LHQ và có cơ chế giám sát tập trung. Ngược lại, trong trường hợp của Nga, EU vừa là bên ban hành, vừa là bên thực thi, khiến mọi ngoại lệ đều mang tính chính trị nhiều hơn pháp lý.
Theo Tiến sĩ Alberto Alemanno, chuyên gia luật EU tại HEC Paris: “Nếu một hoặc vài quốc gia đơn phương cấp phép bay cho chuyên cơ của Tổng thống Putin, họ có thể bị xem là vi phạm tinh thần đoàn kết nội khối. Tuy nhiên, về mặt pháp lý, EU không có cơ chế trừng phạt cụ thể nếu hành động đó được biện minh bằng mục tiêu hòa bình.”
Điều này cho thấy nghịch lý trong hệ thống trừng phạt của EU càng chặt chẽ, khả năng linh hoạt cho ngoại giao càng thấp. Trong trường hợp này, luật pháp không chỉ là công cụ điều chỉnh hành vi, mà còn là “tấm gương phản chiếu” cho sự chia rẽ chính trị nội bộ.
Budapest hiện là điểm trung gian hiếm hoi giữa Washington và Moscow trong lòng châu Âu. Thủ tướng Viktor Orbán lâu nay vẫn duy trì lập trường “thực dụng”, phản đối mở rộng trừng phạt Nga và kêu gọi đối thoại trực tiếp với Điện Kremlin.
Sự kiện này nếu diễn ra không chỉ mang ý nghĩa biểu tượng ngoại giao mà còn giúp Hungary củng cố hình ảnh “quốc gia cầu nối” giữa hai cực quyền lực. Theo Financial Times, Hungary đang cố gắng chứng minh “đối thoại không đồng nghĩa với thỏa hiệp” và nước này có thể đóng vai trò như kênh trung gian hòa bình.
Tuy nhiên, điều này lại khiến Brussels lúng túng nếu EU ngăn cản, họ có thể bị cáo buộc là “đặt trừng phạt lên trên hòa bình”; nếu cho phép, họ lại tạo ra tiền lệ ngoại giao nguy hiểm, làm suy yếu khuôn khổ trừng phạt thống nhất mà EU đã duy trì suốt ba năm qua.
Dưới góc nhìn chiến lược, việc EU cân nhắc cấp hành lang bay cho Tổng thống Putin phản ánh những rạn nứt sâu sắc trong nội bộ khối. Các quốc gia Đông Âu như: Ba Lan, Litva, Estonia kiên quyết phản đối bất kỳ hình thức đối thoại nào với Moscow, trong khi nhóm Trung - Nam Âu như: Hungary, Slovakia, Italy lại ủng hộ lập trường mềm dẻo hơn.
Theo nhận định của Chatham House (Anh): “Mỗi lần EU phải bàn về ngoại lệ trừng phạt Nga, là một lần khối này bộc lộ giới hạn của chính sách đoàn kết. Việc cấp phép bay cho Putin không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà là phép đo mức độ tin cậy và thống nhất trong nội bộ Liên minh.”
Nếu hội nghị Budapest diễn ra, đó có thể trở thành tiền lệ ngoại giao “vượt lệnh cấm” đầu tiên kể từ năm 2022, mở ra cơ hội cho các kênh tiếp xúc cấp cao trong tương lai. Ngược lại, nếu EU từ chối triệt để, điều đó sẽ củng cố lập trường cứng rắn của Brussels, nhưng cũng đồng nghĩa với việc đẩy Hungary ra xa hơn khỏi trung tâm chính trị của Liên minh.
Trong bối cảnh xung đột Ukraine kéo dài và thế giới bước vào thời kỳ tái định hình trật tự an ninh, mọi cơ hội đàm phán đều mang giá trị chiến lược. Một “chuyến bay” tưởng chừng kỹ thuật có thể trở thành bài kiểm tra cho bản lĩnh chính trị và tinh thần pháp quyền của châu Âu.
Cấp phép cho chuyên cơ Tổng thống Putin bay qua không phận EU dù chỉ trong vài giờ sẽ là phép thử cho khả năng của Brussels trong việc cân bằng giữa kỷ luật nội khối và nhu cầu đối thoại toàn cầu. Câu hỏi đặt ra liệu châu Âu có đủ linh hoạt để hành động vì hòa bình, hay sẽ tiếp tục bị trói buộc bởi chính những cơ chế mà họ tạo ra?
Dù kết quả ra sao, “hành lang ngoại giao trên không” cho Tổng thống Putin, nếu được mở sẽ trở thành dấu mốc lịch sử trong chính sách đối ngoại của EU - nơi mỗi dặm bay giờ đây không chỉ là không gian kỹ thuật, mà là biểu tượng của chiến lược, pháp lý và niềm tin chính trị giữa một châu Âu đang tìm cách định nghĩa lại vai trò của mình trên bản đồ thế giới.
