Trung Quốc tập trận quanh Đài Loan: Hàng không dân dụng trước sức ép quân sự
Xung đột và tập trận quân sự đang khiến bầu trời không còn trung lập, buộc hàng không toàn cầu phải né không phận, gây gián đoạn và đội chi phí.
Trong nhiều thập niên, bầu trời từng được coi là không gian trung lập, nơi máy bay dân dụng có thể bay qua bất chấp những căng thẳng chính trị bên dưới. Tuy nhiên, bức tranh địa chính trị hiện đại đã làm thay đổi hoàn toàn nhận thức đó.
Từ Trung Đông, Đông Âu cho tới eo biển Đài Loan, mỗi cuộc xung đột vũ trang hay tập trận quân sự quy mô lớn đều có thể khiến không phận bị thu hẹp hoặc đóng cửa tạm thời, buộc hàng trăm chuyến bay phải đổi hướng, chậm giờ hoặc hủy bỏ chỉ trong vài giờ.
Kế hoạch tập trận bắn đạn thật quanh Đài Loan của Trung Quốc ngày 30/12 được dự báo gây xáo trộn lớn hoạt động hàng không, ảnh hưởng hơn 100.000 hành khách. CAA Đài Loan cho biết 84 chuyến bay nội địa đã bị hủy, chủ yếu trên các tuyến Kim Môn và Matsu; các chuyến bay quốc tế có nguy cơ chậm, hoãn kéo dài trong khung giờ 8h - 18h, thậm chí sau đó do ùn ứ.
Gần 300 chuyến bay quốc tế cất/hạ cánh tại Đài Loan và khoảng 300 chuyến bay quá cảnh FIR Đài Bắc bị ảnh hưởng. Hai hãng nội địa UNI Air và Mandarin Airlines đã hủy, điều chỉnh nhiều chuyến bay trước 18h. Vietnam Airlines cũng điều chỉnh đường bay tránh vùng hạn chế, thời gian bay có thể tăng 15- 30 phút và phát sinh giới hạn tải trọng, đồng thời khuyến nghị hành khách theo dõi sát thông tin chuyến bay.
Hàng không dân dụng, dù sở hữu công nghệ hiện đại và hệ thống an toàn nghiêm ngặt, vẫn là một trong những lĩnh vực nhạy cảm nhất trước các biến động quân sự. Chỉ cần một cảnh báo an ninh được phát đi, toàn bộ mạng lưới bay khu vực và liên lục địa có thể lập tức rơi vào trạng thái xáo trộn.
“Né xung đột” - Nguyên tắc bất thành văn của hàng không dân dụng
Theo thông lệ quốc tế, máy bay dân dụng không được phép bay qua các khu vực đang diễn ra hoạt động quân sự nguy hiểm, đặc biệt là nơi có bắn đạn thật, triển khai tên lửa hoặc hệ thống phòng không. Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO) yêu cầu các quốc gia phải phát hành NOTAM (Thông báo hàng không) để cảnh báo sớm cho các hãng bay và phi công.
Trên thực tế, khi nguy cơ xung đột xuất hiện, các hãng hàng không thường áp dụng đồng thời nhiều biện pháp phòng ngừa như chủ động đổi đường bay dù hành trình dài hơn và chi phí nhiên liệu tăng cao; tạm dừng hoặc hủy chuyến đến các sân bay gần khu vực nhạy cảm; đồng thời mang thêm nhiên liệu dự phòng để sẵn sàng vòng tránh hoặc chờ đợi lâu trên không.
Đáng chú ý, quyết định né không phận không chỉ dựa vào thông báo chính thức của nhà chức trách, mà còn phụ thuộc vào đánh giá rủi ro nội bộ của từng hãng, yêu cầu từ các công ty bảo hiểm và những bài học đắt giá trong lịch sử hàng không.
Ngành hàng không từng hứng chịu cú sốc lớn vào tháng 7/2014, khi chuyến bay MH17 của Malaysia Airlines bị bắn rơi tại miền Đông Ukraine, khiến toàn bộ 298 người trên máy bay thiệt mạng. Thảm kịch này trở thành lời cảnh tỉnh mang tính bước ngoặt, buộc ngành hàng không toàn cầu phải siết chặt hơn nữa các quy định né không phận chiến sự.
Trước và sau MH17, nhiều khu vực đã bị coi là “vùng cấm bay trên thực tế”, dù không phải lúc nào cũng được đóng không phận chính thức, như Iraq và Syria trong giai đoạn xung đột với IS, Afghanistan khi an ninh suy giảm nghiêm trọng, hay không phận Ukraine kể từ khi xung đột Nga - Ukraine bùng phát. Nguyên tắc rút ra là rõ ràng chỉ cần tồn tại nguy cơ nhầm lẫn mục tiêu hoặc đạn lạc, máy bay dân dụng cũng phải tránh xa tuyệt đối.
Bên cạnh các thảm kịch, không ít chuyến bay đã tránh được tai họa nhờ quyết định kịp thời của phi công hoặc cơ quan kiểm soát không lưu. Có chuyến phải quay đầu ngay sau khi nhận cảnh báo khẩn, có chuyến đổi hướng chỉ vài phút trước khi khu vực bên dưới xảy ra phóng tên lửa hoặc không kích.
Tại Trung Đông, các hãng hàng không quốc tế nhiều lần đồng loạt thay đổi tuyến bay khi căng thẳng leo thang, dù điều này khiến lịch bay đảo lộn và chi phí tăng mạnh. Theo các chuyên gia, chính những quyết định “thừa an toàn” này đã giúp ngành hàng không tránh được những kịch bản thảm họa.
Nhìn trên bản đồ không lưu toàn cầu, bên cạnh các khu vực có mật độ máy bay dày đặc là những khoảng trống lớn - dấu hiệu cho thấy các vùng cấm bay đang ngày càng mở rộng. Trung Đông hiện là điểm nóng mới nhất khiến mạng lưới hàng không toàn cầu bị gián đoạn nghiêm trọng.
“Đóng không phận đã trở thành chuyện thường ngày. Đây gần như là trạng thái bình thường mới của ngành hàng không”, ông Brendan Sobie, chuyên gia hàng không tại Singapore, nhận định.
Theo ông Tony Stanton, cố vấn tại Strategic Air (Australia), các chuyến bay ngắn giữa Trung Á và Trung Đông chịu ảnh hưởng nặng nề nhất. Trước đây, nhiều chuyến bay tới Dubai hay Doha bay xuyên qua không phận Iran trong phần lớn hành trình, nhưng nay phải vòng qua Saudi Arabia, Ai Cập rồi lên Thổ Nhĩ Kỳ, kéo dài thời gian bay và gia tăng rủi ro vận hành.
Chi phí đội lên và hành lang bay ngày càng chật hẹp
Việc bay vòng khiến chi phí tăng mạnh. Một số tuyến như London - Hong Kong phải kéo dài thêm khoảng hai giờ vì né không phận Iran - Israel, tiêu tốn thêm hàng nghìn USD tiền nhiên liệu. Riêng Boeing 777 có thể “đốt” tới hàng nghìn USD mỗi giờ bay.
Ngoài nhiên liệu, các hãng còn phải chi trả thêm cho tổ bay, phí bay qua không phận các nước khác, chưa kể thiệt hại do hủy chuyến hoặc chậm giờ. Trong khi đó, việc tăng giá vé để bù chi phí không hề dễ dàng, bởi hành khách thường đặt vé từ rất sớm.
FlightRadar24 cho biết lưu lượng máy bay hiện bị dồn vào các hành lang hẹp do không phận nhiều quốc gia như Israel, Iraq, Iran và Ukraine gần như đóng cửa. Điều này không chỉ gây áp lực lớn cho kiểm soát không lưu mà còn làm tăng chi phí vận hành do phải điều chỉnh độ cao, giờ cất hạ cánh và phân luồng bay.
Đáng lo ngại hơn, các xung đột hiện đại không chỉ giới hạn ở tên lửa hay pháo binh, mà còn mở rộng sang không gian điện tử. Trong hai năm qua, việc sử dụng công nghệ tác chiến điện tử để gây nhiễu hoặc giả mạo tín hiệu GPS đã gia tăng mạnh, ảnh hưởng trực tiếp tới máy bay thương mại.
Theo các nhà nghiên cứu, mỗi ngày có hàng nghìn máy bay dân dụng bị gián đoạn tín hiệu định vị khi bay gần các khu vực xung đột. Việc giả mạo tín hiệu GPS có thể khiến hệ thống định vị hiển thị sai vị trí, tạo ra rủi ro nghiêm trọng cho an toàn bay.
Cục Hàng không Liên bang Mỹ (FAA) đã cảnh báo phi công không nên phụ thuộc hoàn toàn vào GPS khi bay gần các vùng xung đột. Nhiều quốc gia như Anh, Ai Cập hay Jordan cũng yêu cầu các hãng hàng không tránh không phận nhạy cảm và mang thêm nhiên liệu dự trữ.
Xung đột không chỉ gây khó cho các hãng bay mà còn tác động trực tiếp tới hành khách. Tại Trung Đông, nhiều du khách tìm cách kéo dài thời gian lưu trú hoặc hoãn hồi hương do lo ngại an ninh và không phận bị đóng. Các đại lý du lịch ghi nhận lượng lớn yêu cầu hủy, hoãn chuyến hoặc gia hạn visa trong bối cảnh bất ổn kéo dài.
Trong một thế giới ngày càng bất ổn, xu hướng chung của hàng không quốc tế là né xa hơn mức tối thiểu cần thiết, thay vì chỉ tuân thủ ranh giới cảnh báo chính thức. Bầu trời không còn là không gian trung lập tuyệt đối, mà ngày càng phản ánh rõ nét những đường ranh địa chính trị.