UPRT - Từ khái niệm đến chuẩn mực toàn cầu
Trước thực tế chuyến bay có thể rơi vào trạng thái "bất thường" khi gặp tình huống bất ngờ, cộng đồng quốc tế nhận ra sự cần thiết phải xây dựng một chương trình huấn luyện chuyên biệt: Upset Prevention and Recovery Training (UPRT).
Trong lịch sử hàng không dân dụng, những tiến bộ về công nghệ, quản lý và huấn luyện đã góp phần đưa ngành trở thành một trong những phương tiện vận tải an toàn nhất thế giới. Tuy nhiên, bên cạnh những thành tựu đó, vẫn tồn tại một thách thức dai dẳng: Tai nạn do mất kiểm soát trong chuyến bay (Loss of Control In-flight - LOC-I).
Đây là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong trong các vụ tai nạn hàng không thương mại trong nhiều thập kỷ qua.
Thực tế cho thấy, dù phi công được đào tạo bài bản, vẫn có những tình huống bất ngờ khiến máy bay rơi vào trạng thái “bất thường” (“upset”) - tức lệch khỏi điều kiện bay bình thường. Trong những khoảnh khắc đó, phản ứng bản năng của phi công thường không đủ hoặc thậm chí sai lệch, dẫn đến hậu quả nghiêm trọng.
Chính vì vậy, cộng đồng hàng không quốc tế đã nhận ra sự cần thiết phải xây dựng một chương trình huấn luyện chuyên biệt: Upset Prevention and Recovery Training (UPRT).
UPRT - Từ khái niệm đến chuẩn mực toàn cầu
Trong nhiều thập kỷ, các chương trình đào tạo, huấn luyện phi công tập trung chủ yếu vào kỹ năng bay cơ bản, điều khiển máy bay trong điều kiện bình thường, và xử lý một số tình huống khẩn cấp điển hình. Tuy nhiên, thực tế cho thấy có một loại tai nạn đặc biệt nguy hiểm và khó lường: LOC-I. Đây là nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ tử vong cao nhất trong hàng không thương mại hiện đại.
Để đối phó với thách thức này, cộng đồng hàng không quốc tế đã phát triển khái niệm Huấn luyện ngăn ngừa và phục hồi khỏi trạng thái tàu bay bất thường (Upset Prevention and Recovery Training - UPRT). Ban đầu, UPRT chỉ được xem như một nội dung bổ sung trong huấn luyện nâng cao. Nhưng qua thời gian, với sự gia tăng của các vụ tai nạn liên quan đến LOC-I, UPRT đã nhanh chóng trở thành chuẩn mực toàn cầu trong đào tạo phi công.
Theo ICAO Doc 10011, “aircraft upset” (trạng thái tàu bay bất thường) là tình trạng máy bay lệch khỏi điều kiện bay bình thường, chẳng hạn như góc nghiêng vượt quá 45 độ, góc chúi lớn hơn 25 độ lên hoặc 10 độ xuống, hoặc tốc độ bất thường dẫn đến nguy cơ thất tốc (stall) hay vượt quá tốc độ (overspeed). UPRT ra đời nhằm giúp phi công vừa phòng ngừa, vừa phục hồi khỏi trạng thái nguy hiểm này.
UPRT - Trụ cột của an toàn và văn hóa an toàn hàng không
Tai nạn do LOC-I nổi lên như một thách thức lớn nhất, chiếm hơn 40% số vụ tai nạn chết người trong giai đoạn 2001-2010. Ban đầu, một số hãng hàng không và trung tâm huấn luyện đã thử nghiệm các khóa học nâng cao, nhưng thiếu sự thống nhất.
Năm 2014, Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO) ban hành Doc 10011 - Hướng dẫn Huấn luyện ngăn ngừa và phục hồi khỏi trạng thái tàu bay bất thường (Manual on Aeroplane Upset Prevention and Recovery Training), đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong đảm bảo an toàn khai thác tàu bay. Tiếp đó, Cơ quan An toàn Hàng không Châu Âu (EASA) từ năm 2019 quy định, tất cả các khóa đào tạo phi công thương mại đều phải bao gồm nội dung UPRT. Cục Hàng không Liên bang Hoa Kỳ (FAA) cũng phát hành Advisory Circular AC 120-111, hướng dẫn chi tiết cách triển khai UPRT.
Những động thái đồng bộ này cho thấy một sự đồng thuận quốc tế: UPRT không chỉ là một kỹ năng bổ sung, mà đã trở thành trụ cột của an toàn và văn hóa an toàn hàng không.
Các kỹ thuật phòng ngừa và phục hồi
Nội dung cốt lõi của UPRT chính là các kỹ thuật phòng ngừa và phục hồi. Phòng ngừa luôn được đặt lên hàng đầu, bởi một khi máy bay đã rơi vào trạng thái bay bất thường, việc phục hồi sẽ phức tạp hơn nhiều.
Trong huấn luyện, phi công được nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường, duy trì kỹ năng bay thủ công, quản lý công suất và tốc độ bay. Nguyên tắc “Unload - Roll - Recover” là nền tảng trong huấn luyện UPRT, được thiết kế nhằm giúp phi công phục hồi máy bay từ trạng thái bay bất thường một cách an toàn và hiệu quả.
Trước hết, Unload nghĩa là giảm tải lực nâng bằng cách điều chỉnh góc tấn, nhằm tránh tình trạng thất tốc hoặc giảm áp lực quá mức lên khung máy bay. Tiếp đó, Roll là thao tác đưa máy bay trở về tư thế cân bằng bằng cách điều chỉnh góc nghiêng, giúp khôi phục hướng bay ổn định.
Cuối cùng, Recover là giai đoạn khôi phục tốc độ và độ cao, đưa máy bay trở lại trạng thái bay bình thường. Trình tự này nhấn mạnh rằng phi công phải ưu tiên khôi phục khả năng kiểm soát trước khi quan tâm đến việc duy trì độ cao hay quỹ đạo bay, bởi chỉ khi máy bay nằm trong trạng thái có thể điều khiển thì mọi yếu tố khác mới có thể được đảm bảo.
Các kỹ thuật này được thực hành trong mô phỏng và huấn luyện thực tế, giúp phi công hình thành phản xạ đúng thay vì phản ứng bản năng.
Thách thức trong thực tiễn đào tạo, huấn luyện
Mặc dù UPRT đã trở thành chuẩn mực toàn cầu, việc triển khai trong thực tiễn lại gặp nhiều khó khăn. Giới hạn của thiết bị mô phỏng là một thách thức lớn, bởi nhiều buồng lái mô phỏng không đủ khả năng phản ánh chính xác đặc tính khí động học ngoài vùng hoạt động bình thường.
Huấn luyện thực tế trên máy bay cũng tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn, khi máy bay huấn luyện không được thiết kế để chịu đựng các thao tác cực đoan. Ngoài ra, tâm lý phi công là một rào cản, bởi phản ứng bản năng thường trái ngược với kỹ thuật phục hồi đúng.
Chi phí và tổ chức huấn luyện cũng là thách thức, khi các hãng hàng không phải cân đối giữa yêu cầu an toàn và chi phí vận hành. Cuối cùng, sự khác biệt về chuẩn mực quốc tế khiến các hãng hoạt động xuyên quốc gia phải điều chỉnh chương trình huấn luyện để đáp ứng nhiều quy định cùng lúc.
Ứng dụng tại Việt Nam
Việt Nam đã chủ động triển khai UPRT một cách đồng bộ, hiệu quả: Từ chỉ đạo quản lý của Cục Hàng không Việt Nam (HKVN) đến việc áp dụng thực tế tại các hãng hàng không Việt Nam và trung tâm đào tạo, huấn luyện phi công trong nước.
Từ đầu năm 2021, Cục Hàng không Việt Nam ban hành chỉ thị yêu cầu các hãng hàng không tăng cường huấn luyện cho tổ bay và nhân viên kỹ thuật. Các hãng phải hoàn tất việc tích hợp UPRT vào chương trình huấn luyện phi công trước thời hạn 31/3/2021, đồng thời áp dụng các biện pháp phòng ngừa tàu bay bất thường trong khai thác thực tế.
Thực hiện chỉ đạo và tuân thủ kiểm tra của Cục HKVN, các hãng hàng không Việt Nam đã triển khai UPRT thành nội dung bắt buộc, thường xuyên trong đào tạo, huấn luyện. Vietnam Airlines đã tích hợp nội dung này vào các khóa huấn luyện phi công, sử dụng thiết bị mô phỏng hiện đại để tái hiện tình huống bay bât thường.
Học viện Hàng không Vietjet được Cục HKVN phê chuẩn bổ sung chương trình Huấn luyện ngăn ngừa và phục hồi khỏi trạng thái tàu bay bất thường cho Tổ hợp Buồng lái mô phỏng tàu bay A320, đảm bảo cho Vietjet Air chủ động triển khai UPRT theo quy định. Bamboo Airways phối hợp với BAA Training Vietnam triển khai chương trình MPL, trong đó UPRT là nội dung bắt buộc.
UPRT là minh chứng cho sự tiến hóa của ngành hàng không: Từ một khái niệm mới mẻ, nó đã trở thành chuẩn mực toàn cầu nhằm đối phó với nguyên nhân hàng đầu tai nạn tàu bay làm chết nhiều người - LOC-I. Sự ra đời của ICAO Doc 10011, cùng với các quy định bắt buộc của EASA và FAA, đã biến UPRT thành một phần không thể thiếu trong huấn luyện phi công hiện đại.
Phương châm của ICAO - “No Country Left Behind” - “Không một Quốc gia nào bị bỏ lại phía sau” khẳng định rằng mọi quốc gia đều phải được hỗ trợ để tiếp cận và áp dụng các chuẩn mực an toàn quốc tế. UPRT chính là minh chứng cụ thể cho tinh thần đó: từ châu Âu, Bắc Mỹ cho đến châu Á, các chương trình huấn luyện đều đang được chuẩn hóa, nhằm đảm bảo rằng không một quốc gia nào bị bỏ lại phía sau trong hành trình nâng cao an toàn bay.
Ngày nay, UPRT đã vượt ra khỏi phạm vi một môn học kỹ thuật để trở thành một trụ cột của an toàn và văn hóa an toàn hàng không. Với sự dẫn dắt của ICAO và tinh thần “No Country Left Behind”, UPRT đã và đang trở thành chuẩn mực chung cho mọi quốc gia, mọi hãng hàng không, mọi phi công - vì một mục tiêu duy nhất: an toàn cho tất cả.