Công tắc nhỏ, hiểm họa lớn: Bài học kinh hoàng từ máy bay AI171

Trong máy bay, buồng lái là trung tâm điều khiển hoạt động bay, nơi tập trung các hệ thống quan trọng như điều khiển động cơ, hệ thống điều khiển bay, dẫn đường…

Bất kỳ sự dịch chuyển vô ý hoặc vô tình nào của các bộ phận trong buồng lái, đặc biệt là những bộ phận liên quan trực tiếp tới an toàn, đều có thể dẫn đến hậu quả thảm khốc.

Để giảm thiểu rủi ro, các nhà sản xuất máy bay và cơ quan quản lý đã xây dựng một khuôn khổ bảo đảm an toàn chặt chẽ, kết hợp các biện pháp cơ học, quy trình và phần mềm.

Tuy nhiên, những sự cố gần đây, điển hình là vụ tai nạn máy bay Boeing 787-8 Dreamliner số hiệu AI171 của Air India vào tháng 6/2025, khiến vấn đề này một lần nữa gây chú ý. Tai nạn là minh chứng bi thảm cho thấy ngay cả những buồng lái hiện đại, tự động hóa cao cũng không miễn nhiễm trước những lỗ hổng do yếu tố con người, đặc biệt là nguy cơ vô tình tác động vào các nút điều khiển quan trọng.

Quá trình phát triển thiết kế an toàn

Thiết kế an toàn buồng lái đã trải qua nhiều bước tiến đáng kể qua các thập kỷ, được định hình bởi kết quả điều tra tai nạn và những tiến bộ trong kỹ thuật đánh giá yếu tố con người.

Ở giai đoạn đầu, nhiều thiết kế máy bay chưa có cơ chế bảo vệ chống lại việc thao tác nhầm, nhưng những sự cố nghiêm trọng theo thời gian đã thúc đẩy việc thiết kế lại và bổ sung rào chắn an toàn.

Những dấu mốc quan trọng có thể kể đến vụ việc chuyến bay 401 của Eastern Air Lines (Mỹ) rơi xuống đầm lầy năm 1972, do phi hành đoàn quá tập trung vào một sự cố kỹ thuật nhỏ và không nhận ra máy bay đang mất độ cao.

Vụ tai nạn đã cướp đi sinh mạng của 101 người trong số 176 người trên máy bay, phản ánh nguy cơ từ sự mất tập trung và quản lý buồng lái kém.

Vụ tai nạn chuyến bay 92 của British Midland năm 1989, cho thấy chỉ số mơ hồ và quyết định vội vàng có thể dẫn đến sai sót nghiêm trọng.

Khi đó, phi hành đoàn đã nhầm lẫn động cơ bên trái bị hỏng với động cơ bên phải và tắt nhầm động cơ đang hoạt động, dẫn đến mất lực đẩy và sự cố. Vụ tai nạn khiến 47 người thiệt mạng và 74 người khác bị thương nặng.

Gần đây nhất là chuyến bay AI171 của Air India, minh chứng hậu quả hiếm gặp nhưng thảm khốc của việc chuyển đổi buồng lái vô tình (hoặc không rõ ràng), cụ thể là việc ngắt nhiên liệu động cơ trong khi cất cánh.

Chuyện gì xảy ra với AI171?

Theo Al Jazeera, ngày 12/6, chuyến bay AI171 của Air India, khai thác bằng Boeing 787-8 Dreamliner, đã rơi ngay sau khi cất cánh từ Ahmedabad, Ấn Độ.

Ngay khi rời đường băng, máy bay mất hoàn toàn công suất động cơ và lao vào một toà nhà dân cư gần đó, khiến 241 hành khách và phi hành đoàn cùng 19 người dưới mặt đất thiệt mạng.

Điều tra sơ bộ cho thấy, cả hai công tắc điều khiển nhiên liệu động cơ đã được chuyển từ vị trí RUN (chạy) sang CUTOFF (tắt) chỉ vài giây sau khi cất cánh, khiến động cơ dừng ngay lập tức và mất lực đẩy.

Âm thanh từ máy ghi âm buồng lái ghi lại cuộc đối thoại giữa hai phi công: “Tại sao anh lại cắt nhiên liệu?” - “Tôi không làm thế”.

Dù phi công đã cố khởi động lại động cơ, độ cao và động năng hạn chế khiến máy bay không thể phục hồi.

Kết quả điều tra không phát hiện trục trặc cơ học; công tắc được xác định bị di chuyển bằng tay, có thể do vô tình, cố ý hoặc thao tác sai quy trình.

Dù được trang bị cơ chế khóa, các công tắc này vẫn khiến người ta đặt câu hỏi về cách bố trí, cảm giác khi thao tác và nguy cơ nhầm lẫn của con người.

Sự cố khiến cơ quan quản lý tập trung vào việc đánh giá lại độ bền và khả năng bảo vệ cơ học của công tắc ngắt nhiên liệu, bố trí và thiết kế các điều khiển quan trọng, cũng như việc thực hiện các khuyến nghị trước đây của FAA về tăng cường đánh giá thiết kế công tắc, điều mà Air India chưa áp dụng.

Thực tế, các nhà sản xuất đã áp dụng nhiều biện pháp để ngăn chặn thao tác nhầm đối với các bộ phận quan trọng:

Khóa và chốt cơ học: Các đòn bẩy, bộ chọn và tay nắm số thường có chốt cơ học hoặc đường dẫn yêu cầu thao tác có chủ đích. Công tắc nhiên liệu thường phải được nâng hoặc mở khóa trước khi điều chỉnh, tuy nhiên vụ AI171 đặt ra nghi vấn về hiệu quả của cơ chế này.

Điều khiển có bảo vệ và cơ chế tác động kép: Các điều khiển khẩn cấp như tay nắm chữa cháy động cơ hoặc công tắc ngắt nhiên liệu được che chắn, đồng thời yêu cầu thao tác kép như nâng rồi xoay để kích hoạt, nhằm giảm nguy cơ vô tình chạm phải.

Cách thức bố trí điều khiển: Các nút điều khiển được bố trí theo chức năng, tần suất sử dụng và mức độ ưu tiên, kèm theo mã màu, nhãn và phản hồi xúc giác để giảm nguy cơ nhận dạng sai.

Hệ thống cảnh báo và bảo vệ điện tử: Các hệ thống như EICAS hoặc ECAM cung cấp thông tin ngay lập tức về tình trạng động cơ, vị trí công tắc và cấu hình bất thường. Trên máy bay điều khiển bằng dây như B787, phần mềm có thể giới hạn một số thao tác, nhưng công tắc ngắt nhiên liệu vẫn được ưu tiên bỏ qua các giới hạn này do tính chất khẩn cấp.

Tiêu chuẩn chứng nhận và yếu tố con người: Trước khi cấp chứng nhận, máy bay phải trải qua quá trình đánh giá nghiêm ngặt của các cơ quan quản lý như FAA, EASA và DGCA, bao gồm đánh giá cách phi công vận hành thiết bị, phân tích các tình huống lỗi tiềm ẩn và thử nghiệm trong các điều kiện căng thẳng, mất tập trung hoặc khối lượng công việc cao, nhằm phát hiện những điểm yếu về cách bố trí và thiết kế buồng lái.

Thảm kịch AI171 một lần nữa nhấn mạnh rằng, thiết kế buồng lái không chỉ cần đảm bảo tính chính xác kỹ thuật mà còn phải dự đoán và phòng ngừa được các hành động vô ý của con người. Bất chấp nhiều lớp tự động hóa và dự phòng, thao tác giữa người và máy vẫn luôn tiềm ẩn nguy cơ rủi ro.

Do đó, các nhà sản xuất máy bay và cơ quan quản lý cần liên tục cải tiến thiết kế buồng lái, xử lý cả yếu tố cơ học lẫn yếu tố nhận thức của phi công trong tình huống căng thẳng. Mỗi công tắc, cần gạt hay nút bấm phải được thiết kế không chỉ đảm bảo chức năng, mà còn dự đoán và phòng ngừa rủi ro thao tác nhầm.

Khi ngành hàng không tiếp tục phân tích vụ AI171, đây có thể trở thành bước ngoặt trong việc xem xét lại tiêu chuẩn bảo vệ các công tắc quan trọng, quy trình vận hành và đào tạo phi công, qua đó góp phần mang lại bầu trời an toàn hơn trong tương lai.

Hoa Vũ