Bay qua vùng chiến sự và nỗi lo của các phi công
Giữa các cuộc xung đột tại Trung Đông và Ukraine, các hãng hàng không buộc phải bay vòng tránh vùng chiến sự đồng thời đối phó những mối đe dọa mới đối với hệ thống của họ.
Dấu hiệu đầu tiên cho thấy có điều bất thường xuất hiện khi chiếc đồng hồ trên bảng điều khiển bắt đầu chạy ngược. Chiếc máy bay đang bay ở độ cao hàng chục nghìn mét phía trên Israel, và khi phi hành đoàn phát hiện sự cố, họ lập tức kiểm tra tín hiệu GPS.
Các thiết bị bên trong cho biết tàu bay chỉ ở độ cao khoảng 500 m -thấp hơn rất nhiều so với mức 11.500 m mà nó thực sự đang duy trì.
Vài giây sau, chuông cảnh báo vang lên, đèn nhấp nháy khắp buồng lái.
Hệ thống báo tránh địa hình kích hoạt, cảnh báo chúng tôi sắp va vào núi,” vị cơ trưởng kể lại.
Vị cơ trưởng kể lại
Theo quy trình đã được rèn luyện nhiều năm, hễ nghe báo động này, phi công phải kéo cần lái lên; nhưng lần ấy, anh không làm gì cả.
Tổ lái đã chuẩn bị tinh thần cho những cảnh báo “giả” và biết chắc máy bay vẫn ở độ cao an toàn.
Vị cơ trưởng - đang làm việc trên các chặng bay đường dài cho một hãng hàng không Anh - cho biết họ đã gặp hiện tượng giả mạo tín hiệu GPS.
Đây chỉ là một trong hàng loạt rủi ro ngày càng gia tăng khi các hãng bay phải băng qua một thế giới nơi chiến tranh dần trở thành “bình thường mới” giữa bối cảnh ngoại giao toàn cầu rạn nứt.
Trao đổi với The Guardian dưới điều kiện ẩn danh, anh thừa nhận sự cố năm ngoái khiến mình “lạnh gáy” dù chuyến bay không hề bị đe dọa. Tuy vậy, anh lo ngại loại sự kiện này khiến phi công ngày càng “nhờn” với các hệ thống vốn được tin cậy suốt nhiều thập kỷ.
Bay xuyên qua vùng xung đột
Kể từ khi xung đột Nga - Ukraine diễn ra năm 2022, thế giới chứng kiến số cuộc chiến tranh giữa các quốc gia tăng vọt.
Theo một số thống kê, diện tích lãnh thổ chịu ảnh hưởng chiến sự đã tăng 65 % kể từ 2021 - tương đương gần gấp đôi diện tích Ấn Độ - với các điểm nóng mới hoặc bùng phát trở lại ở Ukraine, Trung Đông, Myanmar và Trung Phi.
Khi các hành lang không phận an toàn bị bóp nghẹt, các hãng hàng không phải đổi hướng vòng tránh vùng chiến sự hoặc hủy hẳn một số đường bay.
Hầu hết hãng phương Tây hiện bị cấm bay qua Nga, buộc họ chọn lộ trình dài hơn, kéo dài thời gian bay và đội chi phí. Năm ngoái, British Airways và Virgin Atlantic đã dừng bay thẳng London–Bắc Kinh vì lý do đó.
Với các hãng khác, né Nga bằng cách vòng qua Trung Đông chỉ “đổi rủi ro lấy rủi ro”: khu vực này tràn ngập những loạt drone và tên lửa—được phi công lẫn hành khách báo cáo là có lúc nhìn thấy tận mắt.
Những đợt bùng nổ xung đột bất chợt - chẳng hạn đầu tháng này khi căng thẳng Israel-Iran bùng phát thành giao tranh công khai - khiến hãng bay phải phản ứng tức thì.
Mới đây, khi Iran nã tên lửa trả đũa vào một căn cứ Mỹ ở Qatar, hai chục chuyến đang trên hành lang nhộn nhịp giữa Dubai và Doha phải đổi hướng.
Hiệu ứng dây chuyền lan rộng: Qantas phải đổi lộ trình hai chuyến đang bay; Air India tạm dừng mọi chuyến đi Bắc Mỹ và châu Âu vì “đường bay kẹt lại quá hẹp”. Hàng trăm chuyến khác bị hủy.
Việc bay vòng gây áp lực cả về chi phí lẫn môi trường. Ví dụ, chặng Helsinki–Tokyo nay dài thêm tới 3,5 giờ so với trước chiến tranh Ukraine, theo Tiến sĩ Viktoriia Ivannikova (Đại học Thành phố Dublin).
Bà tính toán một số đường bay châu Âu - châu Á tăng 19 - 39 % chi phí và 18 - 40 % khí thải CO₂.
Rủi ro máy bay trúng tên lửa/drone cũng tăng. Năm 2014, vụ MH17 bị bắn rơi trên bầu trời Ukraine là cảnh báo sớm. Vụ máy bay Azerbaijan Airlines rơi ở Kazakhstan cuối 2023 giết 38 người vì phòng không Nga bắn nhầm.
Ngay cả rời xa chiến tuyến, nguy cơ vẫn lởn vởn khi các nước đẩy cao “ngoại giao phá rào”. Tháng 2 vừa rồi, máy bay giữa Úc - New Zealand phải đổi hướng vì Trung Quốc tập trận bắn đạn thật trên Biển
“Bình thường hóa sai lệch” và nạn giả mạo GPS
Khi vùng trời an toàn thu hẹp, phi công chứng kiến bùng nổ một xu hướng đáng lo: giả mạo GPS.
Nạn giả mạo GPS dùng máy phát sóng ghi đè tín hiệu vệ tinh, gửi vị trí giả cho máy bay. Nhóm chuyên gia bay quốc tế Ops Group ghi nhận tăng 500 % các vụ spoofing năm 2024, ảnh hưởng trung bình 1.500 chuyến/ngày.
Hiện tượng này tập trung quanh vùng chiến sự—đối phương muốn đánh lạc hướng drone/tên lửa. Ops Group liệt kê điểm nóng: đông Địa Trung Hải (gần Israel, Liban, Ai Cập), Biển Đen, tây Nga và biên giới Ấn Độ - Pakistan.
Mike Thrower, cựu cơ trưởng British Airways kiêm đại diện an toàn của nghiệp đoàn BALPA, lo lắng xu hướng “bình thường hóa sai lệch”: phi công quen phớt lờ cảnh báo vì nghĩ là giả, làm giảm lớp phòng ngự cuối.
GPS đan cài vào vô số hệ thống. Thrower kể có trường hợp một số bộ phận “đơ” hoàn toàn vì tín hiệu bị can thiệp. Báo cáo 2024 của Ops Group ghi nhận các cảnh báo sai ngày càng “thường như cơm bữa”, đồng hồ trên khoang lái chạy ngược đã thành quen.
Khảo sát của Ops Group cho thấy đa số phi công tự tin xử lý spoofing và hành khách hầu như không bị ảnh hưởng.
Cơ trưởng bị giả mạo GPS khẳng định bay ngày nay vẫn an toàn như bốn năm trước, nhưng gánh nặng trách nhiệm đang dày thêm những thủ tục mới.