Quản lý UAV: Nếu không đi trước, sẽ tụt lại phía sau
Từng được xem là thiết bị bay không người lái dành cho mục đích quân sự, UAV nay trở thành công cụ đột phá trong dân sự, từ đó đặt ra yêu cầu xây dựng chiến lược quản lý và phát triển ở tầm quốc gia.
Không còn là “cánh tay nối dài” của quân đội, UAV – máy bay không người lái – giờ đây len lỏi vào từng ngõ ngách đời sống hiện đại: từ phun thuốc cho ruộng lúa, giao hàng ở vùng sâu đến soi đường trong cơn bão lũ.
Nhưng song song với giấc mơ bay tự do là nỗi lo UAV hóa thành vũ khí sát thương, gieo rắc hỗn loạn trên bầu trời. Làm sao để công nghệ này cất cánh an toàn, thay vì trở thành cái bóng trong chiến lược an ninh? Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ quan trọng – chọn cách chờ đợi hay chủ động thiết kế luật chơi cho tương lai.
UAV – Từ món đồ chơi công nghệ đến công cụ sản xuất thời đại số
Chỉ trong vòng một thập kỷ, UAV (máy bay không người lái) đã chuyển mình khỏi hình ảnh ban đầu là “đồ chơi cao cấp” hay khí tài quân sự, để trở thành công cụ thiết yếu trong đời sống hiện đại. Từ giải trí, sản xuất nông nghiệp đến vận tải và truyền thông, UAV đang âm thầm tái định nghĩa cách con người quan sát và tương tác với thế giới.
Trong đời sống hàng ngày, UAV xuất hiện dưới nhiều hình thức:
Giải trí: từ các màn trình diễn ánh sáng bằng drone tại lễ hội cho đến các cuộc đua UAV thể thao quy mô lớn, người xem giờ đây không chỉ “nhìn” mà còn “cảm nhận” công nghệ từ trên không.
Nhiếp ảnh – quay phim: dịch vụ quay drone đã trở thành chuẩn mực trong ngành du lịch, truyền thông và cả bất động sản. Một góc máy flycam từ trên cao giúp nâng tầm giá trị cả thước phim.
Nông nghiệp thông minh: tại các vùng canh tác nông nghiếp quy mô lớn, UAV phun thuốc, rải phân và thu thập dữ liệu giúp tăng năng suất, giảm rủi ro cho nông dân.
Giao hàng – vận tải nhẹ: nhiều hãng thương mại điện tử đang thử nghiệm drone giao hàng tại các khu vực khó tiếp cận, nơi hạ tầng chưa đồng bộ.
Trong quân sự, UAV còn đóng vai trò trong nhiệm vụ không sát thương như:
Trinh sát chiến trường: thay vì cử người lính đến vùng nguy hiểm, UAV có thể bay thấp, chụp ảnh mục tiêu, thậm chí truyền hình ảnh, toạ độ trực tiếp về sở chỉ huy.
Giải cứu – cứu hộ: các UAV chuyên dụng được triển khai tại khu vực thiên tai như động đất hoặc lũ lụt để dò tìm người mất tích, nhờ khả năng bay trong địa hình hiểm trở và truyền tín hiệu nhanh chóng.
Vận chuyển tiếp tế: trong môi trường khắc nghiệt, UAV có thể tiếp tế lương thực, thuốc men cho đội đặc nhiệm hoặc người dân ở khu vực bị phong tỏa.
Chưa có công nghệ nào vừa phổ dụng như smartphone, vừa chiến lược như vệ tinh – UAV đang đứng giữa hai cực ấy.
ICAO và hành lang pháp lý dẫn đường cho UAV cất cánh
Ngay từ buổi bình minh của UAV, Tổ chức Hàng không Dân dụng Quốc tế (ICAO) đã sớm vào cuộc và thiết lập các khuyến nghị kỹ thuật, đặt nền móng cho hành lang pháp lý toàn cầu trong đó xác định rõ vai trò của UAS (Unmanned Aircraft System) trong chiến lược phát triển bền vững của ngành hàng không thế giới.
- Doc 10019, Doc 10071: hướng dẫn nhận diện UAV, cấp phép, phân loại hoạt động;
- Phát triển mô hình UTM (Unmanned Aircraft System Traffic Management): hệ điều phối riêng cho UAV.
Mục tiêu của ICAO không chỉ là phát triển UAV, mà là đảm bảo “an toàn không bị đánh đổi”. ICAO không đơn thuần khuyến khích ứng dụng UAV vì tiềm năng kinh tế, mà luôn nhấn mạnh nguyên tắc “không thỏa hiệp an toàn”.
Mỗi hướng dẫn, mỗi tiêu chuẩn kỹ thuật đều nhằm trả lời cho bài toán: Làm sao để UAV không trở thành mối đe dọa cho hành khách đang bay trên các chuyến thương mại?
Việc ban hành tiêu chuẩn phân loại hoạt động theo mức độ rủi ro (risk-based classification), thử nghiệm mô hình UTM, hay cấp định danh điện tử cho UAV… đều là minh chứng rằng định hướng từ ICAO không chỉ là lý thuyết trên giấy, mà là kim chỉ nam cho thời đại hàng không hỗn hợp đang đến rất gần.
Nhìn ra thế giới: Khi khuyến nghị của ICAO trở thành động lực chính sách
Từ các hành lang không phận đô thị ở châu Âu cho đến thử nghiệm vận tải UAV xuyên bang tại Hoa Kỳ, những hướng dẫn kỹ thuật tưởng chừng khô khan của ICAO đang dần “hóa thân” thành chính sách cụ thể ở cấp quốc gia.
Liên minh châu Âu, Hoa Kỳ, Trung Quốc, Hàn Quốc… đều đã chọn những chiến lược khác nhau để đưa UAV hòa nhập vào hệ sinh thái hàng không của mình, nhưng điểm chung là: không quốc gia nào đứng ngoài cuộc chơi.
Hoa Kỳ (FAA): phân loại hoạt động theo rủi ro, áp dụng Remote ID và quy trình chứng nhận nghiêm ngặt.
Liên minh châu Âu (EASA): ban hành bộ quy tắc chung toàn EU, phân nhóm thành: Nhóm mở/Open- Là nhóm hoạt động ít rủi ro nhất và không yêu cầu cấp phép đặc biệt trước khi bay; Nhóm cụ thể/Specific-Là nhóm hoạt động có rủi ro trung bình-Người khai thác phải nộp hồ sơ mô tả hoạt động để cơ quan có thẩm quyền đánh giá và phê duyệt;
Nhóm được chứng nhận/Certified-Là nhóm dành cho các hoạt động có rủi ro cao, đòi hỏi UAV, người khai thác và tổ chức vận hành phải được cấp chứng chỉ như máy bay có người lái. Áp dụng cho các dịch vụ như vận chuyển hành khách, hàng hóa lớn, hoặc bay trong không phận kiểm soát.
Trung Quốc: linh hoạt hóa cấp phép, thúc đẩy “kinh tế tầm thấp” và xem đây là ngành công nghiệp chiến lược mới, có thể tạo ra hàng triệu việc làm và thúc đẩy đổi mới công nghệ.
Hàn Quốc: kết hợp phát triển UAV dân sự và chiến thuật, tập trung nội địa hóa công nghệ.
Việt Nam đã nhập cuộc
Trong cuộc họp ngày 17/6/2025 về sửa đổi Luật Hàng không dân dụng, một yêu cầu quan trọng đước đặt ra là sớm luật hóa UAV để triển khai mô hình taxi bay, drone vận tải, UAV nông nghiệp.
Bên cạnh đó là tầm quan trọng của đầu tư hệ thống giám sát, phát hiện và xử lý UAV xâm nhập trái phép khu vực sân bay và các chính sách mới về hàng không với mục tiêu tạo đột phá, gỡ điểm nghẽn… để mở đường cho phát triển ngành hàng không Việt Nam hiện đại, hội nhập.
Tuy nhiên, trong khi một số quốc gia đang nỗ lực quản lý UAV như một phần của giao thông hàng không dân sự, thì ở một diễn biến khác, UAV lại đang trở thành điểm nhấn “ám ảnh” trên các chiến trường nóng bỏng. Từ công cụ quan sát vô hại, UAV đang dần mang màu sắc sát thương khốc liệt — đặt ra thách thức không nhỏ cho các chiến lược phát triển UAS vì mục tiêu hòa bình và bền vững.
Khi UAV lấn sân chiến sự – Đường biên mong manh giữa công nghệ và sát thương
UAV ngày nay đã trở thành “nhân vật chính” trong các cuộc xung đột hiện đại:
Ở Ukraine, UAV đóng vai trò từ trinh sát đến UAV cảm tử;
Ở Trung Đông – châu Phi, UAV trở thành công cụ của cả lực lượng phi nhà nước.
Điều này làm dấy lên lo ngại: Công nghệ UAV dân sự có thể bị chuyển đổi thành vũ khí sát thương. Nhiều quốc gia cân nhắc siết chặt quản lý UAV “hai mặt”, trong khi số khác đi theo hướng kiểm soát thông minh.
Vấn đề không nằm ở bản thân UAV, mà ở cách chúng ta thiết kế luật chơi.
Từ thách thức đến giải pháp: Con đường phát triển UAS dân sự an toàn và bền vững
Phòng thủ là cần thiết, nhưng nếu chỉ dừng lại ở chống lại UAV xấu thì chúng ta sẽ mãi bị động. Giải pháp dài hạn là thiết kế một không gian bay có luật lệ, có cơ chế an toàn và có động lực đổi mới. Khi đó, UAV không còn là “ẩn số từ trên trời”, mà là hạ tầng bay cho xã hội hiện đại.
Về kỹ thuật: Kiểm soát tần số, định danh số, hệ thống tránh va chạm thông minh là những yêu cầu bắt buộc nếu UAV muốn “chia sẻ” không phận với tàu bay có người lái.
- Phát hiện và tránh va chạm/Detect-and-avoid (DAA), Quy định ranh giới vùng hoạt động/Geo-fencing, Giám sát ngoài tầm nhìn trực tiếp/BVLOS monitoring là điều kiện tiên quyết;
- Tích hợp UAV với hệ thống điều phối bay dân dụng giúp đồng bộ không phận.
Về pháp lý: Hệ thống pháp lý điều chỉnh hoạt động bay UAV thương mại, về UTM (Unmanned Traffic Management) cần được ban hành thống nhất, từ cấp phép bay, phân loại vùng không phận đến truy vết khi xảy ra sự cố.
- Cần cấp phép linh hoạt theo mức độ rủi ro;
- Phát triển hệ thống UTM, đăng ký UAV, phân loại vùng không phận.
Về an ninh: Từ các sân bay lớn đến khu đô thị, UAV bay trái phép có thể trở thành hiểm họa không lường. Nhiều quốc gia đã triển khai:
- Thiết lập khu vực cấm bay UAV quanh sân bay, khu công nghiệp, trụ sở cơ quan;
- Trinh sát điện tử – cảnh giới tầm thấp, kết hợp với thiết bị gây nhiễu hoặc bắn hạ UAV vi phạm;
- Tuyên truyền, phổ biến quy định tới người dân và doanh nghiệp sở hữu UAV dân dụng.
Về xã hội: Xây dựng niềm tin vào UAV là yếu tố then chốt. Công nghệ chỉ thành công khi được xã hội chấp nhận. Điều đó đòi hỏi:
- Bảo vệ quyền riêng tư của công dân, truy trách nhiệm UAV gây sự cố;
- Truyền thông minh bạch để công chúng hiểu được lợi ích UAV mang lại trong đời sống;
- Thiết lập văn hóa UAV thông qua đào tạo công dân và doanh nghiệp gắn liền với trách nhiệm cộng đồng.
Đừng để bầu trời đổi thay mà ta đứng yên
UAV và hệ thống bay không người lái không còn là “kịch bản tương lai”, mà là một hiện thực đang cất cánh. Nếu quản lý đúng, một quốc gia có thể mở ra một ngành công nghiệp mới – xanh, thông minh và toàn cầu hóa.
Cấm đoán UAV sẽ khiến quốc gia tụt lại. Chủ động tiếp cận sẽ mở cánh cửa để liên tục phát triển. Bầu trời đang đổi thay – và nếu không lên đường cùng thời đại, sẽ không còn đường băng nào đủ dài cho một cơ hội quay lại.
Chính phủ Trung Quốc đặt mục tiêu đưa quy mô “Nền kinh tế tầm thấp” đạt 2.000 tỷ Nhân dân tệ (~279 tỷ USD) vào năm 2030. Trong 6 tháng đầu năm 2025, số lượng drone đăng ký đã vượt 600.000 thiết bị, tăng 48% so với cùng kỳ năm trước.
Giữa tháng 6/2025, sân bay Thọ Xuân (Thanh Hóa) phải tạm dừng hoạt động 12 giờ (từ 18h ngày 16/6 đến 6h sáng ngày 17/6) do phát hiện UAV xâm nhập khu vực cất/hạ cánh liên tiếp trong ba ngày 13, 14 và 15/6. Hơn 10 chuyến bay bị ảnh hưởng, một số chuyến của Vietjet Air buộc phải chuyển hướng hạ cánh. Đây là một minh chứng rõ ràng cho mức độ nghiêm trọng mà UAV có thể gây ra đối với an toàn hàng không.
Vào cuối năm 2018, từ tối ngày 19/12 đến sáng 21/12/2018 hai UAV xuất hiện và lượn lờ quanh khu vực sân bay Gatwick (Anh), khiến hoạt động hàng không bị đình trệ nghiêm trọng. Sân bay phải tạm đóng cửa nhiều giờ, gây hỗn loạn dịp Giáng sinh. Hơn 760 chuyến bay bị hủy hoặc chuyển hướng, ảnh hưởng khoảng 110.000 hành khách. Một số chuyến bay phải chuyển hướng sang các sân bay khác như Heathrow, Luton, Stansted, thậm chí cả Charles de Gaulle (Pháp) và Schiphol (Hà Lan).